Lozan Antlaşması Nedeni ve Sonuçları

[Mc Zindan Ankara Style]

Yeni Türkiye Cumhuriyeti’nin, milletlerarası planda resmen tanındığı
antlaşma.
24 Temmuz 1923 tarihinde İsviçre’nin Lausanne (Lozan) şehrinde, Türkiye Büyük
Millet Meclisi temsilcileriyle İngiltere, Fransa, İtalya, Japonya, Yunanistan,
Romanya, Bulgaristan, Portekiz, Belçika, Rusya, Yugoslavya temsilcileri
tarafından, Lozan Üniversitesi salonunda imzalandı.

Osmanlı Devleti'ni yıkıp,
topraklarının paylaşılması için çıkartılan Birinci Dünya Savaşı (1914-1918) sonunda
başlatılan Türk İstiklâl Harbinden
sonra, işgalci devletler ile 11 Ekim 1922 tarihinde Mudanya Mütarekesi
(ateşkesi) imzalanmıştı. İşgalci devletler ile kesin bir antlaşma yapılması
için, Türkiye, 4 Ekim 1922 tarihindeki notasıyla, görüşmelerin İzmir’de
başlatılmasını istedi. İşgalci devletler, İzmir’de Yunan mezalim ve tahribatını
görmezlikten gelmek için, İsviçre’nin Lausanne şehrini tercih etti. Konferansın
13 Kasım 1922’de başlayacağını ilan edip, Türkiye’de iki hükümet olduğu
telakkisiyle, görüşmelere katılması için Ankara’daki Türkiye Büyük Millet
Meclisi ve İstanbul’daki Osmanlı Sultanı
Altıncı Mehmed Hana (Sultan
Vahideddin Han) müracaat ettiler. TBMM, bu duruma son vermek için, 1 Kasım
1922 günü çıkarılan iki maddelik bir kanunla, Saltanat ve Osmanlı Hükümetinin,
16 Mart 1920’de İstanbul’un İtilâf devletlerince resmen işgalinden itibaren
kaldırıldığını kabul ve ilan etti. 600 yıldan fazla hükümran olan Osmanlı
Hânedânına son verilerek, Lozan Konferansına TBMM hükümeti, tek başına katıldı.

13 Kasım 1922’de başlayacağı ilan edilen konferans, 20 Kasım'da başlatıldı.
Lozan Konferansında TBMM’ni, Hâriciye Vekili (Dışişleri Bakanı) ve Edirne Mebusu
İsmet Paşa (İnönü) başmurahhaslığında, Sıhhiye Vekili (Sağlık Bakanı) ve Sinop
Mebusu Dr. Rıza Nur, Trabzon Mebusu Hasan Bey
(Saka) murahhaslar, yirmi dört müşavir, sekiz kâtip, bir mütercim, gazeteciler
ve askerlerden meydana gelen heyetle temsil etti. İngiltere heyetini İstanbul
fevkalâde komiseri Sir Horas Rumbolt ve Musul Petrol İşletmesi Şirketinin idare
heyeti başkanı Lord Curzon; Fransa adına Şark Fevkalade Komiseri General Pelle;
İtalya’yı İstanbul Fevkalade Komiseri Marki Camille Garoni ve Sezar Montanya;
Japonya’yı Roma Büyükelçisi Baron Hayaşi, Baron Uçiyai; Yunanistan’ı Elefteryos
K. Venizelos ve Demeter Kaklamanos; Romanya’yı Konstantin Dimondy, Konstantin
Konseska; Sırp-Hırvat-Sloven Krallığını Dr. Milotin Yuvanoviç; Bulgaristan’ı
Bogdan Morfot, Dimitri Stanciof, M.Stambulhu, M.Kinstantoderof; Rusya adına
M.Çiçerin, M.Rekefski ve M. Medivani; Portekiz’i M. M. Pereyre; Belçika’yı M.
Beletzer ve Amerikan müşahitlerinden M. Caylnd, M. Gru ve Amiral Bristol temsil
edip, katıldılar. Konferansa, ev sahibi olarak, İsviçre Cumhurbaşkanı Hab,
başkanlık yaptı. 21 Kasım 1922’de, konferansta görüşülecek meseleler için
komisyonlar kuruldu. Askerî ve Arazi Komisyonu Başkanlığına Lord Curzon;
Azınlıklar ve Yabancılar Komisyonu Başkanlığına Marki Garroni; Malî ve İktisadî
Komisyon Başkanlığına Fransa temsilcisi M. Barriere seçildiler.

TBMM’nin Lozan Konferansındaki programı, 28 Ocak 1920 günü, son
Osmanlı Mebuslar Meclisi'nin kabul ettiği Misak-ı Millî (Millî And)
hükümleriydi. Bu hükümler şunları ihtiva ediyordu: 1) Musul, Kerkük ve
Süleymaniye ile, 2) Batı Trakya’nın Anavatan’a katılması; 3)
Kapitülasyonların kaldırılması; 4) Azınlıklara üstün haklar
verilmemesi; 5) Boğazlar ile İstanbul’un emniyetinin sağlanıp,
bütünüyle hakimiyetimizde kalması.
Görüşmeler, ilk hafta dostça geçti. İkinci hafta, devlet borçları,
kapitülasyon, Musul vilayeti ve İstanbul’un boşaltılması meselelerinde,
anlaşmazlık çıktı. TBMM heyetine, İngiltere Murahhası Lord Curzon ve Yunanistan
Murahhası Elefteriyos Venizelos, çok zorluk çıkardılar. 4 Şubat 1923 tarihinde
görüşmeler kesilerek, heyetler geri döndüler.

20 Kasım 1922 - 4 Şubat 1923 tarihleri arasında devam eden Birinci Lozan
Konferansında, 30 Ocak 1923’te Türkiye ile Yunanistan arasında “Esirlerin
Değiştirilmesi” hakkında mukavele imzalandı.

Birinci Lozan Konferansında; 1) Edirne’nin İstasyon Mahallesi Karaağaç,
Yunanlılara bırakıldı. 2) Karadeniz’den Akdeniz’e kadar Türkiye ile Bulgaristan
ve Yunan hudutları, askersiz hâle konuldu. 3) Türkiye-Irak hududunun tespiti,
Milletler Cemiyeti kararına bırakıldı. 4) Türkiye’ye verilen İmroz (Gökçeada) ve
Bozcaada ile, Yunanistan’da kalan Limni, Midilli, Nikarkarya, Sakız, Sisam
adalarının askersizleşmesi kararı verildi. 5) Rodos ve Oniki Ada’nın İtalya’ya
bırakılması kabul edildi. 6) İstanbul ve Çanakkale boğazlarının iki yakasından
on beşer kilometre derinliğindeki bölgelerin askersiz olması; Trakya’daki 8000
kişilik Türk jandarma sayısının 5000’e indirilmesi kararlaştırıldı. 7)
İstanbul’da 12.000 asker bulunduracak olan Türkiye’nin; Boğazlar Komisyonuna
başkanlık etmesi ve boğazlardan geçişin serbest bırakılması kararlaştırıldı.
Kapitülasyonların kaldırılmasına karar verildi. 9) Azınlıklara verilen hakları,
Türkiye’nin, Milletler Cemiyeti kefaletinde tanıması kararlaştırıldı. 10)
Borçlar meselesinde Türkiye’nin, hissesine düşen onbeş milyon altın lirayı, otuz
yedi yıl içinde ödemesine karar verildi. 11) Yunanistan’dan hiçbir harp
tazminatı istenmemesi, karara bağlandı.

4 Şubat 1923’te kesilen görüşmeler, İngiltere ve Fransa’daki asker
ailelerinin tesiriyle meydana gelen umumî efkârın (kamuoyunun) arzusu üzerine,
TBMM murahhasları Lozan’a davet edilerek, yeniden başlatıldı. 23 Nisan 1923’te
başlayan ve 23 Temmuz’a kadar üç ay süren İkinci Lozan Konferansında; TBMM
murahhasları aynı kalmasına rağmen müşavir heyetinde değişmeler oldu. İngiltere
ve İtalya başmurahhasları değişip, ABD de, bir murahhas gönderdi.

İkinci Lozan Konferansı; 1) Arazî ve siyasî, 2) Malî ve yabancıların oturma
hakları, 3) İktisadî işlere ait olmak üzere, üç komisyon biçiminde çalışarak,
maddelerin görüşülmesini sıraya koydu. Uzun müzakereler ve arada yine
görüşmelerin kesilmesine yol açan, çetin münakaşalar oldu. İngiltere’nin
ısrarıyla, yine bir “Ermenistan kurulması” hususu öne sürülerek; Doğu Anadolu’da
veya Suriye hududunda (Adana ile Maraş ve Gaziantep’te) dünyanın çeşitli
yerlerine dağılıp yurtsuz kalan Ermeniler için “Yurt” verilmesinde, Fransızlar
da talepte bulundu. Türk karasularına yakın ufak ve kayalık Meis Adasının
Türkiye’ye ait olduğu ısrar edilmişse de, İtalyanlar, burayı işgallerinde
tutmakta diretmişlerdir. Bir de Tuna Irmağı yatağındaki, 5000 Türk-İslâm nüfuslu
Adakale, Romanya’nın ısrarı üzerine onlara bırakıldı. TBMM'nin, ısrar edip,
murahhaslara talimat verdiği Yunanistan’dan tamirat adı ile harp tazminatı
alınması isteği de, şiddetle reddedilerek, “Yoksul Yunanlılar”ın bunu
veremeyeceğine karar alınmış, ancak Karaağaç İstasyonu Türkiye’ye geri
verilmiştir.

Lozan Antlaşması, Lozan Üniversitesi salonunda, 24 Temmuz 1923’te imzalandı.
Türkiye, İngiltere, Fransa, İtalya, Japonya, Yunanistan, Romanya, Bulgaristan,
Portekiz, Belçika devletleri ve Boğazlara ait mukavelenâme bölümünü Sovyet Rusya
murahhası, İstanbul’da imza etmiş, bütün müzakerelere katıldığı hâlde Yugoslavya
heyeti, borçlar meselesinde, ülkelerine düşen hisseye itiraz ettiğinden
anlaşmayı imzalamamıştır. Lozan Antlaşmasının TBMM’de görüşülüp, kabul edilmesi
için partisiz Birinci dönem Mebuslar Meclisi yerine, ikinci dönemde Halk
Fırkasının adayları seçilerek, 11 Ağustos'ta tek parti mensubu mebuslar
Ankara’da toplanarak, 21 Ağustos’ta antlaşmanın kabulü için çıkarılacak kanun
taslağının görüşmeleri başladı. Lozan Antlaşmasının tasdiki için çıkarılacak
kanun görüşülürken, mevcut 227 mebustan 213’ü kabul ve 14 mebus red oyu
vermiştir. İtirazlarına sebep de, Mersin mebusu, Türklerin Yüreğir boyu
hânedânına mensup Niyazi Ramazanoğlu’nun, İskenderun ile Antakya’yı, Halep ile
Rakka’nın dışarıda bırakılarak, yüz binlerce Türkmen’in Fransa boyunduruğunda
bulundurulmasını tenkit etmesi idi. Bursa mebuslarından Necati Bey de, Boğazlar
ve Batı Trakya meselelerinden şikâyetle itirazlarda bulundu. Eski Maarif
vekillerinden Vasıf Çınar, Tekirdağ mebusu Faik Öztrak, Şükrü Kaya, Yahya Kemal, Hamdullah Suphi Beyler ve red
oyu veren on dört milletvekili; İstanbul’da Rum Patrikhanesi'nin imtiyazlı durumunu,
gayrimüslimlere vatandaşlığın da üstünde olan dokunulmaz haklar tanınmasını,
Yunanistan’dan hiç tazminat alınmayıp, Türkiye’ye ait Edirne-Karaağaç İstasyon
Mahallesiyle yetinilmesini tenkit ediyorlardı. Malatya mebusu İsmet Paşa, 23
Ağustos 1923 günü sabah ve öğleden sonraki iki oturumda, Lozan Antlaşması
görüşmelerinde karşılaşılan büyük güçlükleri ve getirdiği iyilikleri anlatan
izahlarda bulundu. 23 Ağustos gecesi, geç vakitte yapılan oylamada Lozan
Antlaşması, TBMM tarafından ekseriyetle kabul edildi. TBMM, söz konusu
antlaşmayı, çıkarılan, 340, 341, 342, 343 numaralı kanunlarla tasdik etti. Bu
antlaşma, 19 Ağustos 1924 tarihinde yürürlüğe girdi.

Yeni Türk Devleti temsilcileri, Lozan’a giderken son Osmanlı Mebuslar
Meclisinin aldığı Misak-ı Millî kararlarını kabul ettirmek ve gerçekleştirmekle
vazifeliydiler. Ancak, bunlardan hemen hemen hiç biri Türkiye lehine
halledilmediği gibi, verilen tavizlerden de gereği gibi faydalanılamadı.
Bunlardan önemli olanları:

1. Musul meselesi: İngilizler, Musul’un arazisinden ziyade
petrollerine tâlip bulunuyorlardı. Ancak, İnönü’nün, öncelikle toprağa hakim
olması gerekirken, petrollerde ısrar etmesi, İngiltere’nin reddine ve meselenin
hallinin Milletler Cemiyetine bırakılmasına yol açtı. Milletler Cemiyeti ise,
Musul’u Irak’a teslim ederken, Türkiye’ye Musul petrollerinden, yirmi beş sene
müddetle ve sadece yüzde on gibi cüz'i bir hisse verdi. Ancak Türkiye, ileriki
senelerde bu hisseyi de almaya muvaffak olamadı. Irak ise, başlangıçta
petrollerin gelirini İngiltere’ye bırakmakla birlikte, kısa bir süre sonra, bu
hakların tamamına el koydu.

2. Batı Trakya ve Ekalliyetler (azınlıklar) Meselesi: Sevr Antlaşması ile, Türkiye toprakları işgal altına
alındığında, ilk önce istiklal mücadelesini başlatan ve bir hükümet kurmağa
muvaffak olan, Batı Trakya Türklüğü idi. Ancak onların Yunan hakimiyetinden
kurtulmak için giriştikleri kanlı mücadele dikkate alınmadan, Batı Trakya,
Lozan’da feda edildi. Bu arada İstanbul’da yaşayan Rumlarla Batı Trakya’da
yaşayan Türkler dışında, Türkiye’deki bütün Rumlarla Yunanistan’daki bütün
Türkler değiştirilecekti. (Bkz. Ahali
Mübadelesi) “Ekalliyetlerin himâyesi” bölümünde yer alan bu haklardan,
Yunanistan azami ölçüde istifade ederken, Türklerin hiç işine yaramadı. Batı
Trakya Türklüğü, unutulmaya ve Yunanlıların insafına terk edildi. Neticede,
aradan geçen 70 yıl içerisinde, Batı Trakya’da Türkler, çoğunluktan azınlık
durumuna düşürüldüler.

3. Batum Meselesi: Misak-ı Millîye göre, Batum’un geleceği, halkın
oyuna müracaatla belirlenecekti. Batum, Birinci Dünya Harbi sonunda imzalanan Brest-Litovsk Antlaşması'yla da Anavatan’a
kavuşmuştu. Ancak, Moskova Antlaşmasıyla cüz'i bir yardım karşılığı Ruslara
bırakılan Batum için, Lozan’da en küçük bir girişimde dahi bulunulmadı.

4. Kıbrıs ve 12 Adalar meselesi: Ayastefanos
Antlaşması'nın ağır hükümlerini atlatabilmek maksadıyla, İkinci Abdülhamid Han,
vaktiyle, geçici olarak Kıbrıs’ın idaresini İngilizlere bırakmıştı. Birinci
Dünya Savaşının başlarında İngiltere, Kıbrıs’ı tek taraflı olarak ilhak ettiğini
bildirdi. Türkiye’nin tanımadığı bu ilhak kararı, Lozan Konferansına kadar
problem olarak kaldı. Lozan Muahedesinin 20 ve 21. maddeleriyle, Türk
murahhasları, bu ilhakı kabul ve tasdik ettiler.

Yine Ege Denizindeki, Türkiye’ye yakın 12 adanın İtalyanlara terki de, aynı
şekilde meydana geldi. Daha sonra İkinci Dünya Harbinde Almanların işgaline
uğrayan bu adalar, Türkiye’ye teklif edilecek, fakat, o zaman Türkiye’nin
başında bulunan İnönü tarafından reddedildikten sonra, Yunanlıların hakimiyetine
verilecektir.

Neticede, Lozan'ın bir zafer olmadığı ve hezimet olduğu, her geçen gün daha
iyi anlaşılmaktadır.