Eretna Beyliği (1327-1380)

[Mc Zindan Ankara Style]

Eratnaoğulları, İlhanlıların
Anadolu'da en mühim vârisi olmuştur. Devlet, 1327-1380 arasında 53 yıl
sürdü. 1327-1335 arasındaki sekiz yılda Eretna Bey, İlhanlılar'ın Anadolu
umumî valisi idi. 1335'te istiklâl kazandı. Fakat 1338-1343 arasında 5 yıl
Memlûkler'e tabî olmaya mecbur bulundu. Bu tarihten sonra istiklâlini
devam ettirdi. Önce Sivas olan başkent, sonra Kayseri'ye nakledildi. Bütün
Anadolu Türk devletleri gibi Sünnî/Hanefî mezhebinden olan Eretna
devletinin kurucusu Eretna veya Ertana Bey (aslı Ertene'dir, fakat Uygur
metinlerinde "Aratna" şekli de vardır), Türkmen olmayıp İlhanlı hizmetinde
Uygur beylerindendir. Babası Cafer Bey de Kayseri'de ölmüştür.
Eretnaoğulları ile bu suretle Anadolu'ya bir miktar Uygur Türkü de
girmiştir

Devlette babadan oğula 4 hükümdar
gelip geçmiş, kendilerini İlhanlılar'ın meşru halefi sayan bu hükümdarlar
"sultân" unvanını takınmışlar, fakat daha çok "Bey" diye anılmışlardır.
Bunlar sırasıyla Eretna, Mehmed, Ali ve II. Mehmed Beyler'dir. Eretna Bey,
kızkardeşini meşhur İlhanlı kumandanı Emîr Çoban'ın oğlu Emîr Demirtaş'a
vermiştir. Halası ile Karamanoğulları'nın atası Nûre-Sûfî Bey ile evliydi.
Erkek kardeşi Barak Bey'in oğlu Mutahharten Bey, Yıldırım Bâyezid-Timur
mücadelesinde Timur'un safında mühim rol oynamış, 1375 yıllarından 1404'e
kadar takriben 29 yıl Erzincan beyi olmuştur. Mutahharten Bey, 1379
sıralarında Erzurum beyi de bulunmuştur. Erzincan 1401 Temmuzundan 28
Temmuz 1402'ye kadar l yıl Osmanoğulları'na geçmiş, Mutahharten, Timur'a
sığınmıştır. Mutahharten Bey, ilk zamanlarda Bayburd beyi
idi.

Bu beyliğin kurucusu Eretna, Uygur
Türkleri'nden olup Moğollar'ın Anadolu valisi Timurtaş'ın maiyyetinde idi.
Orta Anadolu'da XIV. yüzyıl ortalarına doğru kurulmuş olan bir
beyliktirTimurtaş, Anadolu'yu istilâ ile yayılma hareketine girişmiş,
fakat babası Emir Çoban'ın İlhanlı hükümdarı Ebû Said Bahadır (1317-1335)
ile arasının açılması neticesinde Mısır'a kaçmış ve yerine Eretna'yı vekil
bırakmıştı (1328).Timurtaş'ın yerine Büyük şeyh Hasan Celâyirî Anadolu
valisi tayin edildi. Eretna memleket işlerini iyi bildiğinden dolayı yine
iş başında kaldı. Ebû Said Bahadır'ın evlât bırakmadan ölümü üzerine
meydana çıkan karışıklıklardan faydalanarak Moğol ülkesinde kendisine bir
yer kapmak isteyen Büyük şeyh Hasan İran'a gitmiş ve Eretna Anadolu'da
onun vekili olarak kalmıştır. Daha sonra Irak'ta yerleşen Büyük Şeyh
Hasan'dan ümidini kesen Eretna, Memlûk Sultanı Melik Nâsır'a (1309-1340)
müracaatla onun himayesine girmiştir (1338).

Azerbaycan'da durumu kuvvetlenen
Timurtaş'ın oğlu Küçük Şeyh Hasan'ın itaat teklifini Eretna kabul etmedi.
Küçük şeyh Hasan Anadolu'nun doğusunu alarak beraberinde hükümdar ilân
ettiği Süleyman ile Eretna'nın üzerine yürüdü. İki ordu Sivas ile Erzincan
arasındaki Karanbük'de karşılaştılar. Bu savaşta Eretna galip gelmiş ve
çok ganimet almıştır (1343).Eretna'nın bu savaştan sonra nüfuz ve şöhreti
artmış, Alâeddîn ünvanı ile sultanlığını ilân etmiştir (1344). O, aşağı
yukarı bütün Orta Anadolu'ya hâkim olmuştur. Devletin başkenti önce Sivas
sonra Kayseri idi. Ülkesini gayet iyi ve âdilane surette idare etmiştir.
Eretna 1352 yılında ölmüştür. Yerine onun emirlerinin aldığı kararla küçük
Gıyaseddîn Mehmed hükümdar ilân edildi. Büyük oğlu Cafer muhalefete
kalkıştıysa da yenilerek Mısır'a kaçtı.

Mehmed Bey genç olduğundan devlet
idaresi vezir Ali şah'ın elindeydi. Çok geçmeden Ali şah isyan etti.
Mehmed Memlûkler'in yardımı ile onu yendi, Ali şah savaşta öldü (1364).
Ancak Amasya Emiri Hacı Şadgeldi Paşa'nın tahriki ile harekete geçen
beyler Mehmed Bey'i Kayseri'de öldürdüler. Yerine küçük yaştaki oğlu
Alâeddîn Ali hükümdar oldu (1365). Bu karışık durumdan faydalanan
Karamanoğulları Niğde ve Aksaray'ı ele geçirdiler. Memleketteki valiler
ise kendi başlarına harekete başlamışlardı. Karamanoğulları Kayseri'yi
aldığı zaman Ali Bey Sivas'a kaçtı.

Eretnaoğulları devleti, en geniş
şekliyle, Türkiye'nin şimdiki şu vilâyetlerini kaplıyordu: Ankara,
Kırşehir, Nevşehir, Yozgat, Tokat, Çorum, Amasya, Niğde, Kayseri, Sivas,
Erzincan, Erzurum, Tunceli, Samsun, Gümüşhane, Güney Giresun, Kuzey
Malatya (asıl Giresun ve Malatya şehirleri dahil değil). Bu arazi, 214.000
km2 etmektedir. 1360'a doğru devlet, ancak 142.000 km2 bir yer işgal
etmekteydi ve Ankara, Niğde, Kırşehir, Nevşehir, Samsun gibi birçok
yerleri, Anadolu Beylikleri'ne kaptırmıştı.

Kadı Burhaneddin, şehri
Karamanoğulları'ndan geri almayı başardı. Ali Bey Kadı Burhaneddîn'i vezir
ilân etmesine rağmen devlet idaresinde başarılı olamadı
Ali Bey 1380
yılına kadar ismen hüküm sürdü ve bu tarihte Kazâbâd'da vebadan öldü.
Yerine henüz 7 yaşındaki oğlu Mehmed hükümdar oldu. Şarkî Karahisar Valisi
Kılıçarslan'ı ona naib yaptılar. Fakat bir müddet sonra Kadı Burhaneddîn,
Kılıçarslan'ı öldürerek niyabeti ele aldı ve çok geçmeden de 1381'de
Mehmed Bey'i tahttan uzaklaştırarak sultanlığını ilân etti ve bu suretle
Eretna devleti sona erdi.Eretna Beyliği'nden Sivas Güdük Minare, Kayseri
Köşk Medrese, Kayseri Sırçalı Kümbet ve Ali Cafer Kümbeti, Niğde Sungur
Ağa Câmii ve kümbeti gibi eserler zamanımıza kadar
gelmiştir.